“Mijn vaders muziek moet nog verder ontdekt worden”

In het kader van het seizoensthema ‘Over Leven in de Stroming’ van het Antwerp Symphony Orchestra spraken we met Alexander Kantsjeli, de zoon van de Georgische componist Gija Kantsjeli (1935-2019).

In een openhartig gesprek reflecteert Kantsjeli op de muzikale nalatenschap van zijn vader, zijn persoonlijke rol in het beheer ervan en de diepe band tussen zijn vader en Antwerpen. Daarbij deelt hij unieke anekdotes over hoe de beroemde cellist Mstislav Rostropovitsj tussenbeide kwam om zijn vaders residentie in Antwerpen te regelen, waarom Kantsjeli zich thuis voelde tussen de Joodse gemeenschap van de stad en welke rol een paar bomen speelden in zijn herinnering aan thuis.

Je vader liet een omvangrijk oeuvre na. Voel je een verantwoordelijkheid om zijn muzikale nalatenschap te bewaren?

“Mijn leven kende een paar onverwachte wendingen. Een daarvan begon in 1994 in Berlijn, waar mijn vader als ‘composer in residence’ verbleef dankzij een beurs van de Deutsche Akademische Austauschdienst (DAAD). Daar ontmoette ik Manfred Eicher van ECM Records, die me uitnodigde om in München bij het label te komen werken. Ik was toen 24 of 25 jaar oud en ik bracht uiteindelijk vijftien jaar door bij ECM. Daar leerde ik alles over de muziekindustrie – een woord waar ik eigenlijk niet van hou, want tegenwoordig lijkt er enkel nog een industrie te bestaan en niet langer de kleine onafhankelijke labels zoals vroeger.”

“Mijn vader had nooit een secretaris of een agent. Mijn moeder vertaalde voor hem en beheerde zijn correspondentie, maar naarmate ze ouder werd, trok ze zich terug op de achtergrond en nam ik haar taken over. Tot op de dag van vandaag beheer ik zijn nalatenschap.”

“Wat ook interessant is: in de jaren 90 kreeg mijn vader het aanbod om een algemene uitgeefovereenkomst te ondertekenen voor al zijn werken. Zonder veel ervaring in de muziekuitgeverij voelde ik intuïtief aan dat we beter een deel van zijn catalogus binnen de familie konden houden, vooral zijn toneel- en filmmuziek. Hij tekende dus geen exclusieve deal, maar bleef wel nauw samenwerken met de uitgeverij Sikorski in Hamburg, die later werd overgenomen door de gigant Boosey & Hawkes, die op zijn beurt weer in handen kwam van de nog grotere multinational Concord Music. Dat is niets meer dan een supermarkt voor muziekrechten.”

“Door die beslissing in de jaren 90 hebben we vandaag nog steeds controle over een groot deel van zijn werk, en dat heeft me de mogelijkheid gegeven om de verspreiding van zijn muziek zelf te beheren.”

Je vader componeerde werken die een diep bewustzijn van vergankelijkheid uitstralen, zoals zijn Requiem. Besprak hij met jou hoe hij herinnerd wilde worden?

“Zijn grootste zorg was of zijn muziek zou blijven klinken na zijn dood. In vrijwel elk interview herhaalde hij dat. Natuurlijk was hij blij met applaus na een concert, maar hij hoopte vooral dat zijn muziek zou blijven leven zonder hem. Nu, vijf jaar na zijn overlijden, zie ik dat de interesse in zijn werk groeit. Dat is niet vanzelfsprekend – meestal verdwijnt muziek van overleden componisten even uit beeld voordat ze opnieuw ontdekt worden. Maar bij hem zie ik juist een toenemende aandacht en dat stemt me gelukkig.”

Wat doe je vandaag om zijn muzikale nalatenschap te beheren en te verspreiden?

“Mijn focus ligt op zijn toneel- en filmmuziek. Hij schreef ongelooflijk veel voor het podium en het witte doek, maar die werken zijn in het Westen grotendeels onbekend. Gavin Bryars zei ooit: ‘Kantsjeli uit Georgië heeft voor de Russen (Sovjets) een status die verwant is aan die van Rota voor de Engelsen.’ Sommige van zijn melodieën zijn daar nog steeds enorm populair. Ik heb een songbook uitgegeven met die prachtige deuntjes en tot op heden verschenen er 25 albums met bewerkingen van zijn vaders muziek. Verder werk ik heel intens aan het archief. De fysieke documenten, verdeeld over Antwerpen en Tbilisi, laat ik binnenkort overbrengen. Daarna wil ik een digitale bibliotheek creëren, zodat zijn werk toegankelijk blijft zonder actieve tussenkomst.”

Je vader had een bijzondere band met Antwerpen. Wat betekende de stad voor hem?

“Antwerpen was ontzettend belangrijk voor hem. De stad herinnerde hem aan Tbilisi: een plek waar mensen van verschillende nationaliteiten en religies samenleven. Dat gaf hem een gevoel van thuis. Daarnaast was er een levendige gemeenschap van Georgiërs en veel muzikale activiteiten.”

“Zijn betrekking als ‘composer in residence’ in de jaren 90 was cruciaal. Het Antwerp Symphony Orchestra gaf hem niet alleen een podium, maar ook een nieuwe basis. Mijn vader had eerder een werk voor Mstislav Rostropovitsj beloofd, en de uitnodiging van Antwerpen bood een perfecte kans om dat project te realiseren. Zo gebeurde het dat Rostropovitsj, die anders wellicht nooit naar Antwerpen was gekomen, met het orkest samenwerkte.”

“Maar er speelde ook iets praktisch: na zijn tijd in Berlijn had hij opnieuw een verblijfsvergunning nodig. Rostropovitsj, die overal toegang had tot de hoogste kringen, sprak de Belgische koningin Fabiola hierover aan. Dankzij haar steun kon mijn vader permanent in Antwerpen blijven. Dat gaf hem rust en stabiliteit.”

Hij woonde in een Joodse buurt, niet?

“Ja, hij woonde in een klein, bescheiden appartement in een wijk die destijds half Joods en half Belgisch was. Nu, wanneer ik Antwerpen bezoek, voelt het soms alsof ik in Tel Aviv ben – de wijk is nu volledig Joods. Mijn vader genoot van die omgeving. Hij hield van de sfeer en de rijke culturele tradities die hij er vond.”

Klopt het dat hij een bijzondere band had met bepaalde bomen in Antwerpen?

“Ja. Hij keek vanuit zijn raam op een rij bomen en trok een parallel tussen dat uitzicht en een dorp in Georgië dat hem dierbaar was. Zolang hij leefde, verzette hij zich tegen pogingen van de buren om de bomen te laten verwijderen. Maar na zijn overlijden, en nadat mijn moeder haar interesse in Antwerpen verloor, werd er uiteindelijk toch een firma ingeschakeld om ze om te hakken. Ik heb foto’s gemaakt van het proces en overwoog een regel uit zijn Requiem over een boom als onderschrift te gebruiken. Het was een symbolisch moment, alsof een stukje van zijn herinnering aan Antwerpen werd weggevaagd.”

Hoe zou je je relatie met je vader omschrijven?

(Het blijft lang stil....) “Het is moeilijk om te spreken over zo iets persoonlijks. Het was een relatie van vele tegenstrijdigheden... Liefde en verdriet liggen dicht bij elkaar. We hadden een ongelooflijk hechte band en spraken soms vijf keer per dag aan de telefoon. Omdat ik zijn professionele zaken mee beheerde, moesten we constant overleggen en dat liep niet altijd van een leien dakje. Hij kon ontzettend eigenzinnig zijn. Maar ik weet dat hij enorm dankbaar was voor wat ik deed.”

Wat voel je als je zijn muziek hoort?

“Op de eerste plaats: een oprechte pijn. We deelden dezelfde zorgen over de wereld. Maar ook bewondering, want hij had de gave om met simpele melodieën iets unieks te creëren. Dat is niet iedereen gegeven. Ik zeg weleens gekscherend dat componisten in twee categorieën vallen: zij wier melodieën op straat worden gespeeld en zij die nooit een echte melodie hebben geschreven, maar toch invloedrijk zijn. Mijn vader hoorde zonder twijfel bij de eerste groep. Zijn muziek kwam rechtstreeks uit zijn hart. Daarin schuilt zijn kracht en dat is waarom ik ervan overtuigd ben dat zijn werk ook in de toekomst zal blijven voortleven. Ik wil eindigen met het feit dat mijn vader de onderdrukking altijd gevoeld heeft. En dat dit voortleeft in zijn muziek. Als ik kijk naar vandaag zie ik veel van dezelfde onrusten... En daarom heette een van de laatste composities eigenlijk Libera me. Libera me, Libera Ukraine, Libera Georgia. Ik denk dat we vandaag zoveel dingen moeten bevrijden.”

tekst: Jasper Gheysen